Autori: Oliver Injac, Miroslav Stanković i Dragan Mitrović
OD PRAVITELJSTVA DO PRAVOZASTUPNIŠTVA I ADVOKATURE
Srbija je, od sultanskih hatišerifa 1830. i 1833.godine, još bila pašaluk Otomanske imperije, ali i „pašaluk” kneza Miloša Obrenovića, koji je učvrstivši vlast i dobivši od Porte nasledno kneževsko dostojanstvo nastavio da vlada kao istočnjački despot.
Prilike u Srbiji toga doba možda je najsažetije opisao Vuk Stefanović Karadžić u svome već mnogo puta citiranom pismu knezu:
„Danas u Srbiji praviteljstva, u pravome smislu ove reči, nema nikakvoga, nego ste celo praviteljstvo vi sami: kad ste vi u Kragujevcu, i praviteljstvo je u Kragujevcu; kad ste vi u Požarevcu, i ono je u Požarevcu; kad ste vi u Topčideru, i ono je u Topčideru; kad ste vi na putu, i ono je na putu; a da vi sutra, sačuvaj bože, umrete (koje jednom mora biti), umrlo bi i praviteljstvo.”
Pismo vlastoljubivom knezu smotreni Vuk je poslao iz daleka, pošto je već bio napustio Srbiju, zaklonivši se na sigurno od Miloševe osvetoljubive ruke. No, i u takvim prilikama, kada su se pismeni ljudi u Srbiji mogli brojati na prste jedne ruke, bilo je u kneževini školovanih pravnika.Svi odreda bili su Srbi, prečani, koji su sreću i karijeru potražili u tek vaspostavljenoj srpskoj državi.
Najzamenitiji među njima bio je svakako sekretar „praviteljstva”, prvi srpski ustavotvorac, prvi srpski novinar, i što šta još – Dimitrije Davidović.
Zvuči gotovo neverovatno da je u istoj godini kada je Knez Miloš pod pritiskom opozicije napustio Srbiju, odrekavši se pretola u korist već teško bolesnog starijeg sina Milana, u Srbiji objavljena prva pravnička knjiga i to ni manje ni više nego „Filozofija prava”. Autor je bio Jovan Filipović, prečanin, koji je čitav svoj vek sve od smrti 1876 godine, proveo u srpskom pravosuđu, a poslednjih godina u Beoradu otvorio i advokatsku kancelariju.
Sterija prvi profesor prava
Godinu dana pre nego što će pod pritiskom ustavobranitelja, a posle donošenja Turskog ustava i osnivanja Državnog saveta abdicirati, knez Miloš je 1838. godine doneo ukaz kojim je dotadašnja Gimnazija u Kragujevcu prerasla u Licej, prvu visoku/višu školu. Licej je počeo da radi 1839. godine, i imao je dva odelenja: opšti i filosofski, a 1840. godine, kada je Licej premešten u Beograd, osnovan je i pravni smer; prvi profesori koji su predavali na pravnom smeru bili su naš čuveni komediograf Jovan Sterija Popović i Ignjat Stanimirović.
Padom kneza Miloša, 1839. i dolaskom ustavobranitelja na vlast Srbija je ipak, iz turskih japundžića stidljivo počinjala da korača ka modernim obrascima državnosti.
Pet godina od objavljivanja Filipovićeve „Filozofije”, 1844.godine mlada Kneževina dobila je svoj Građanski zakonik čiji je autor bio Jovan Hadžić. Zakonik je najdugovečniji pravni akt u pravnoj istoriji Srbije. Vredi podsetiti – njegove odredbe važile su sve do donošenja Zakona o obligacionim odnosima 1978.godine, a odredbe ugovora o poklonu, svojini nad pčelinjim rojem i sticanju svojine kod odrona zemljišta, važe i danas. Desetlećeipo posle civilne kodifikacije Srbija je kodifikovala i krivično pravo – 1860 godine na snagu je stupio i Krivični zakonik.
Kodifikacijom dve najobimnije pravne grane sasvim je bilo logično da se uredi i pitanje delovanja advokature ili javnih pravozastupnika, kako je tadašnja terminologija nazivala advokaturu.
I zaista, 1862. godine vlada Ilije Garašanina donela je Zakon o javnim pravozastupnicima od kada se advokatura i zvanično pojavila u srpskoj legislativi.
Advokatura je po slovu prvog zakona bila pod „kapom” Ministarstva pravde odnosno ministar je na osnovu zakona određivao ko se može upisati u pravozastupnike: pravna pomoć je poverena samo školovanim pravnicima sa položenim pravozastupničkim ispitom “iz postojećih građanskih i krivičnih zakona”.
Istovremeno zakon je predviđao i ko se i pored formalnog pravničkog obrazovanja i položenog pravozastupničkog ispita ne može baviti advokaturom: Pravozastupništvom se nisu mogla baviti oni koji su: “pod stečajem ili pod starateljstvom i lica koja su osuđena zbog kažnjivog bankrotstva, koji su osuđeni ili se nalaze pod isleđenjem zbog običnog (nepolitičkog) zločinstva ili iz koristoljublja učinjenog prestupa ili pokušaja ili zbog prestupa kojim se javni moral vređa”.
Dakle, već prvim Zakonom o pravozastupnicima uveden je u pravni sistem Srbije pojam dostojnosti za bavljenje advokaturom, ali je značajno da se već prvim zakonom izričito pravi distinkcija između običnog zločinstva odnosno nepolitičkog jer politička krivična dela, bar po zakonu, nisu za sobom povlačila i nedostojnost za bavljenje advokaturom.
Ovde bi valjalo napomenuti da je Zakonom o javnim pravozatupnicima bio obuhvaćen i deo teritorije današnje Advokatske komore u Nišu- tadašnji Aleksinački okrug koji je Kneževini bio prisajedinjen hatišerifom iz 1833. godine zajedno sa šest nahija Karađorđeve ustaničke Srbije.
Zakon o javnim pravozastupnicima uz par noveliranja bio je na snazi sve do 1929. godine kada je, deset godina po formiranju Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, donet novi Zakon o advokaturi. Ovim zakonom u Kraljevini SHS, potonjoj Jugoslaviji, uveden je savremeni komorski sistem. I ovim zakonom ministar pravde je bio nadležan da odredi broj komora, a one su se teritorijalno podudarale sa teritorijama apelacionih sudova i bilo ih je osam: u Beogradu, Zagrebu, LJubljani, Splitu, Novom Sadu, Sarajevu, Skoplju i Podgorici.
Teritorija današnje Advokatske komore u Nišu bila je obuhvaćena Advokatskom komorom u Skoplju te su se advokati Južne i „Stare Srbije”, kako su početkom 20. veka nazivani ovi krajevi, upisivali u imenik ove komore.
Unifikacija Zakonodavstva o advokaturi bila je uslovljena i činjenicom da su posle Prvog svetskog rata i stvaranjem prve državne zajednice južnoslovenskih naroda u novoj državi važili i različiti pravni sistemi. Teritorija Vojvodine već je imala ustanovljen komorski istem. I u Hrvatskoj su na snazi bila rešenja koja su poticala iz legislative Austro-Ugarske dvojne monarhije kojim je bila obuhvaćena i Slovenija a u Bosni i Hercegovini važilo je i šerijatsko pravo.
Jedno od gorućih pitanja tadašnje advokature bilo je i osnivanje penzionog fonda koji je formiran 1934. godine. Penzioni fond imao je veliki značaj za materijalni status i sigurnost advokata a pogotovo onih koji su bili u poodmaklom životnom dobu.
Po završetku Drugog svetskog rata, formiranjem nove države FNRJ i potpunom promenom društvenog sistema advokatura se našla u potpuno novim društvenim oklonostima u kojim je nova vlast nerado gledala na njenu samostalnost i činila sve da je drži „pod svojom kapom”. Zato je 1946.godine donet i novi Zakon o advokaturi.
Ovim zakonom je zadržan komorski sistem, ali je velika ovlašćenja i upliv u rad advokatskih komora imalo reosrno ministarstvo. Ministar je po slovu zakona obavljao nadzor nad radom komora, a mogao je na osnovu diskrecionog prava raspustiti komoru i iz reda advokata imenovati poverenika ukoliko proceni da komora ne radi u skladu sa ciljevima i zadacima advokature.
Osim ovih diskrecionih prava izvršne vlasti advokatura je u tom periodu odnosno pojedini advokati bila na udaru i po osnovu dostojnosti za upis u red advokata. Naime, advokaturom nisu mogli da se bave oni advokati koji su lišeni biračkog prava, osuđeni za nečasna krivična dela kao i oni koji su se bavili nezakonitim i nedozvoljenim intervencijama i na taj način ometali rad državnih organa. Zakon je van Autonomne pokrajine Vojvodine predviđao samo jednu komoru za teritoriju Srbije sa sedištem u Beogradu.
1957. godine donet je novi Zakon o advokaturi, ali on nije doneo velike novine osim što je ovim zakonom predviđeno osnivanje advokatskih komora za svaku republiku i AP Vojvodinu.
Legislativa koja se ticala advokature pratila je društvene promene pa je 1970 godine usvojen novi Opšti zakon o advokaturi, na osnovu koga je 1971. godine usvojen Zakon o advokaturi i drugoj pravnoj pomoći koji je važio za tadašnju SR Srbiju. Najznačajnija novina u ovom zakonskom tekstu jeste mogućnost osnivanja više advokatskih komora na teritoriji Republike, a ne treba zaboraviti da je ovim zakonom advokatura po prvi put u tadašnjoj Jugoslaviji definisana kao samostalna delatnost.
No ovaj zakon nije bio dugog veka jer je 1977. godine ponovo menjana legislativa koja se tiče advokature. Ovim zakonom kriterijum dostojnosti za bavljenje advokaturom zamenjen je kriterijumom “moralno – političke podobnosti.”
Zakonima o advokaturi iz 1998.2002 i 2011.godine, koji su doneti u novim okolnostima nakon secesije i raspada SFRJ, advokatskim komorama su poverena javna ovlašćenja, te su one mogle samostalno da odlučuju o upisu u imenik komore, vođenju disciplinskih postupaka, donošenja tarife…
Izmenama zakona iz 2002. ponovo je u advokaturu vraćen institut dostojnosti za bavljenje advokaturom a u zakon je ušla i odredba kojim je bilo predviđeno vremensko ograničenje za bavljenje advokaturom nekadašnjih nosilaca pravosudnih funkcija, ali je je ta zakonska odredba proglašena neustavnom.
Danas važeći Zakon o advokaturi iz 2011. godine kao najveću novinu uveo je polaganje advokatskog ispita pre upisa u imenik advokatskih komora.
Ovaj sumaran pregled legislative koja se tiče advokature ne zadire previše u društvene okolnosti u kojima su zakoni usvajani jer bi takav pristup po mišljenju autora prevazlazio okvire ovakve monografije.
Nesumnjivo je ipak sledeće : advokatura je delila sudbinu institucija u vremenu u kome je funkcionisala. Ipak i Komori i advokatima može služiti na čast što su – da se poslužimo poetskom terminologijom Gojka Đoga – i u „vunenim vremenima” uspeli da očuvaju samostalnost profesije.
O tome dovoljno svedoči i činjenica da je srpska (a nekada i jugoslovenska) advokatura kontinuirano bila član međunarodnih asocijacija advokata, što nije bio slučaj ostalih socijalističkih zemalja u kojima je advokatura bila uglavnom „državna služba”.
Tranzicioni period od dvehiljaditih takođe je bio buran jer se advokatura našla u potpuno novim društvenim okolnostima. Uspostavljanjem sistem javnih izvršitelja, sistema javnih beležnika, odnosno notarijata i dr.pred advokaturu je postavilo nove izazove.
Koliki su oni bili svedoči i polugodišnji štrajk advokata od septembra 2014. pa do februara 2015.godine, uzrokovan pojedinim rešenjima u Zakonu o javnim beležncima, tokom koga je gotovo potpuno bio blokiran rad sudova.Snaga advokature ogledala se – napravićemo malu digresiju – i prilikom građanskih protesta 1996/1997.kada je advokatski red bio u prvim redovima borbe za priznavanje izbornih rezultata.
I tada, kao i mnogo puta ranije, advokatura je pokazala da u prelomnim trenucima zna i ume da zaštiti dignitet i interese profesije.Takav zadatak postavlja se u budućnosti i pred članove Advokatske komore Niš, koji su uvek bili važan deo srpske advokatske esnafske asocijacije.
Veliki Volter je pisao da bi “voleo da bude advokat, jer je to najlepši poziv na svetu…”